Het onderwijs en de ethiek van de euro's

Het moet er dan toch maar een keer van komen, een bijdrage over 'het onderwijs en de ethiek van de euro's'. Nog een week en dan neem ik na 10 jaar afscheid als bestuursvoorzitter van onze Johannes Calvijnschool. In zo'n periode komt er heel wat voorbij. Lokaal deel je lief en leed en tegelijkertijd ben je ook onderdeel van het grote geheel. Politieke en maatschappelijke ontwikkelingen gaan het onderwijs immers niet voorbij.

Het failliet van opbrengstgericht werken
Zo kreeg bijvoorbeeld de 'gekte' rond opbrengstgericht werken scholen in de greep en leek het of er niets anders meer bestond . Criticasters hadden het over de economisering van het onderwijs en de funeste invloed van the news public management. Maar of je wilde of niet, bijna iedereen deed eraan mee en iedereen bemoeide zich er ook mee. Overal stonden onderwijsadviseurs gereed die precies wisten wat goed was. Vele miljoenen euro's zijn geïnvesteerd in opbrengstgericht onderwijs en de uitkomst is, dat de Staat van het Onderwijs 2021 ons duidelijk maakt dat we er nog steeds niet in slagen om collectief te voldoen aan de maatschappelijk opgaven. We halen de noodzakelijke referentieniveaus gewoon niet. Wat is er gebeurd of beter gezegd niet gebeurd waarvan iedereen hoopte dat het wel zou gebeuren? Misschien was het beter geweest om iets serieuzer te luisteren naar mensen als Paul Kirschner, maar dat kan alsnog. Het antwoord op de vraag waar het effect van alle investeringen gebleven is, kan dus niet zo positief beantwoord worden. Er zal zeker effect zijn, maar het meeste effect is naar ik vrees, verdwenen in de zakken van adviseurs. En die ruiken inmiddels een nieuwe kans, de miljarden van het Nationaal Programma Onderwijs. Wees dus op uw hoede.

Houd de euro's maar
Moesten we in de crisis van zo'n tien jaar geleden nog bezuinigen, inmiddels klotst het geld over plinten. Misschien niet bij iedereen, maar bij een beetje gezonde school is dit zeker het geval. De komst van de werkdrukgelden en nu weer het Nationaal Programma Onderwijs, stellen je als school voor de nodige ethische dilemma's. Hoe ga je verantwoord om met publiek geld en wanneer denk je: 'Beste overheid, van ons zou je de euro's beter ergens anders aan kunnen besteden.' Inmiddels ben ik wel zover. Want wat nu gebeurt, is niet goed.

Waarom we de euro's eigenlijk niet nodig hebben
Lang ging het 'goed' op onze school, maar in 2018 gingen we met elkaar door een diepe crisis. Het bracht ons terug tot de vraag: 'Wat voor school willen we eigenlijk zijn en hoe zien we elkaar?' Het leidde ertoe dat we ons wilden organiseren op basis van professionaliteit en vertrouwen. Geen schijndemocratie van iedereen overal over mee laten praten, maar gewoon luisteren naar degenen met verstand van zaken. En vervolgens samen zoeken, hoe we elkaar beter kunnen maken in het vak. Dat is waar leerlingen direct van profiteren en wat effect heeft op de kwaliteit van het onderwijs en het welbevinden van de medewerkers.

Er werd een spannend besluit genomen. Er kwam geen directeur met MT meer terug. Wat er wel kwam, was een driehoofdige schoolleiding ondersteund door een onderwijsteam bestaande uit senior leraren en experts op gebieden als rekenen, taal, zorg, zaakvakken, aangevuld met expertises, zoals bijvoorbeeld Engels of pedagogiek. Het aantal fte's aan schoolleiding werd fors teruggebracht en we runnen onze school van 600 leerlingen met 1,8 fte schoolleiding. Het leidde tot een besparing van een kleine €55K. Die wordt uiteraard geïnvesteerd in de kwaliteit van het onderwijs. De ruimte voor professionaliteit en vertrouwen, gaf nieuwe energie. Er wordt niet meer weg- of naar anderen gekeken, maar 'ingewikkelde' zaken worden gewoon aangepakt en opgelost. De arbeidsvreugde nam zichtbaar toe en inmiddels is het ziekteverzuim spectaculair laag, rond de 1 procent.

Teveel van het goede
Midden in onze reorganisatie kwamen de werkdrukgelden ter beschikking. Het was een mooi gebaar, maar door de ingezette koers viel het niet mee om ze effectief in te zetten. Natuurlijk werd er extra ondersteuning aangetrokken en dat hielp echt wel. Gelden die we niet opkregen, werden gewoon als reservering meegenomen naar het nieuwe jaar. Maar het bleef zoeken om de beschikbare middelen effectief in te zetten. Best luxe toch voor een branche waar jaren geklaagd is over allerlei tekorten?

En toen was daar corona. De sluiting van de scholen zou grote effecten hebben op het mentale welzijn en de leerresultaten van de leerlingen. En jazeker, het maakt dan heel veel uit of je in een stabiele omgeving leeft of niet. Maar jonge mensen zijn ook heel flexibel en kunnen veel aan. De politieke zorgen over het onderwijs leiden tot het Nationaal Programma Onderwijs. Het bedrag en de menukaart zijn zo luxe dat je de ogen uitwrijft en denkt: Dit kan toch niet waar zijn? Wat moet je hier nu weer mee?

Maar of je wilt of niet, het geld komt er. Opnieuw is iedereen druk met geld en worden allerlei 'slimme' manieren bedacht om, als het geld er dan toch komt, een besteding te vinden die past binnen de menukaart. Maar met tijdelijk geld kun je geen structurele investering doen, dus gaat het naar kortdurende oplossingen zoals extra inzet van personeel (als het er al is) en wellicht naar een iets langer effect als het gaat om een investering in bijvoorbeeld ICT.

Investeren zo heb ik geleerd, vraagt om een (social) return on investment. Maar hoe kun je nu met een kortdurende impuls zoals het NPO een langdurig effect bewerken? Zeker wanneer je weet dat onderwijsverbeteringsprogramma's structureel jarenlange investeringen vragen. Hoe genereus het bedrag ook is, het creëert geen oplossing maar eerder een probleem waarvan het effect over een jaar of twee zichtbaar zal worden. Want hoe moet je dan alles wat nu in gang gezet is, voortzetten? Ooit sprak ik de Canadees Michael Fullan. Hij had grote waardering voor het Nederlandse onderwijs, maar één groot bezwaar: de discontinuïteit, veroorzaakt door allerlei vormen van projectfinanciering. Iets wat met de inzet van het Nationaal Programma Onderwijs ook aan de hand lijkt te zijn.

Oplossing?
Hoewel ik natuurlijk geen enkele invloed heb op het beleid, heb ik toch een paar adviezen. Wie weet dat iemand in de politiek, het kabinet of gewoon een collega bestuurder er iets mee kan.

Politiek

• Soms moet je gewoon durven zeggen, dat je te snel geacteerd hebt en dat een maatregel niet goed in elkaar zit.
• Omdat het Nationaal Programma Onderwijs al in uitvoering is, kun je niet meer terug. Maar als politiek kun je alsnog zeggen dat je bijvoorbeeld geen 100 maar 50 procent van de toegezegde gelden uitkeert.
• Neem de overblijvende 50% structureel op in de nieuwe onderwijsbegroting, dan kan het onderwijs ook sturen op een middellange termijn investering. Dit zal meer (S)ROI opleveren dan de huidige eenmalige impuls.
• Wanneer opname in de nieuwe onderwijsbegroting niet mogelijk is, steek de 50% dan bijvoorbeeld in scholen die worstelen met achterstands- of integratieproblematiek. Zo zijn we solidair aan collega's die in meer dan gemiddeld complexe omgevingen werken.

Onderwijs

• Houd vast aan het ingezette beleid op basis van de meerjarenbegroting en laat het beleid niet leiden door niet structurele gelden, maar zet tijdelijke gelden vooral in om urgente kortlopende vraagstukken op te lossen.
• Blijf ethisch omgaan met de beschikbare gelden. Ga geen 'slimme' of 'sluwe' manieren bedenken, door bijvoorbeeld onderdelen uit de reguliere begroting te boeken op NPO-gelden. Je bouwt er tijdelijk vermogen mee op, maar we weten hoe er gedacht wordt over teveel eigen vermogen dat niet aan onderwijs besteed wordt.
• Heb de moed om wanneer je niet weet wat je met de (alle) gelden moet doen, het terug te storten. Het is allicht beter dan onnodig veel te tijd te besteden aan de luxe vraag hoe de gelden zinvol te besteden.

Adviseurs

• Hoever wil je gaan om mee te profiteren van een goedbedoelde maar overdreven riante overheidsmaatregel.
• Doen we mee omdat iedereen profiteert of durven we te kiezen voor duurzaam beleid dat werkt.

Het onderwijs en de ethiek van de euro's
Onderwijs is een prachtige maar ook een merkwaardige branche. Als ondernemer die werkt met en voor het onderwijs zeg ik wel eens gekscherend: 'Wanneer je als bedrijf zou moeten werken als het onderwijs, ben je al failliet voor je begonnen bent.' Natuurlijk zijn er scholen die door krimp of andere omstandigheden, moeten vechten voor hun voortbestaan. Maar er zijn veel meer scholen die financieel gewoon gezond zijn. Tegen deze scholen zou ik willen zeggen, probeer ook eens te investeren in minder schoolleiding en meer professionaliteit en vertrouwen. Het levert altijd iets moois en welzeker ook extra euro's op die weer aan het primaire proces besteed kunnen worden.

Vraagt u me naar het verwachtte effect van het Nationaal Programma Onderwijs? Hoewel ik geen profeet ben, is mijn verwachting dat de Staat van het Onderwijs in 2023 opnieuw duidelijk zal maken dat we er onvoldoende in slagen de gewenste doelstellingen te bereiken. En dat in een van de rijkste landen ter wereld. Beseffen we voldoende dat geld niet alleen gelukkig, maar ook lui kan maken? En daarmee inventiviteit en creativiteit afremt? Over de social return on investment laat ik me nu niet uit. Maar wie de geschiedenis van het onderwijs een beetje kent, hoeft geen profeet te zijn om te bedenken wat de mogelijke uitkomst kan zijn.

Gelukkig zijn we er zelf bij om ethisch met de euro's en onszelf om te gaan. Zelf heb ik in elk geval besloten geen inkomsten uit de NPO-middelen te genereren. Aan slechte maatregelen moet je niet willen verdienen. Vragen over duurzame schoolontwikkeling worden uiteraard altijd serieus genomen. Daar hoeft niemand over in te zitten.